Feminist Solutions for Ending War

Het eerste deel van 'n uitgebreidere versie
van deze bespreking (in twee delen) vind je hier.

Feminist Solutions for Ending War is een boek onder redactie van Megan MacKenzie and Nicole Wegner. Zij schreven de inleiding op de veertien hoofdstukken rond het thema uit de titel. Achttien schrijfsters en een schrijver uit de hele wereld (een derde werkzaam in Australië) werkten mee aan de collectieve onderneming die dit boek was. Alle auteurs zijn met een korte biografie achterin opgenomen.* Uitgeverij Pluto Press prijst de uitgave aan met een citaat van de bekende feministische schrijfster over vrede en militarisme Cynthia Enloe:

“Een groot deel van de patriarchale politieke cultuur wordt in stand gehouden door de mythe dat oorlog, net als armoede, altijd bij ons zal blijven. Maar toen ik de gegronde, stimulerende hoofdstukken van het boeiende boek van Mackenzie en Wegner las, besefte ik dat juist de onrealistische personen onder ons degenen zijn die de mythe van de eindeloze oorlog in stand houden”**

Oorlog is in onze taal gaan zitten en heeft zich genesteld in de samenlevingen waar we wonen en leven. Het bestaan van oorlogen is genormaliseerd, stelt Swati Parashar, docent in Gotenburg en schrijfster van het voorwoord. Aandacht ervoor en een publiek oordeel erover is daarom noodzakelijk. Daarbij kunnen de volgende vragen gesteld worden: wat vinden we van oorlog, en wat zijn de meest beklijvende verhalen ervan die we ons moeten herinneren? Kunnen we naast het verdriet om de slachtoffers ook om een einde eraan vragen?

Als we geen vragen stellen, dan maken we oorlog gewoon en blijft ze acceptabel, schrijven Mackenzie en Wegner. Dit terwijl oorlog een blijk van falen is van een internationaal systeem dat is gevormd door het patriarchaat, militarisme, overheersing en kapitalisme. Feminisme staat voor het omverwerpen van politiek-economische systemen als kapitalisme, imperialisme en het patriarchaat, schreef de bekende polemoloog Johan Galtung die wordt aangehaald. Een stellingname die MacKenzie en Wegner aanvullen met het inzicht dat militarisme en imperialisme witte vrouwen ook voordelen hebben opgeleverd en waarin sommige mannen – vooral zwarte en bruine mannen – juist worden “behandeld als gevaren en waarvan de dood en verwonding worden beschouwd als onvermijdelijk en als onfortuinlijke bijkomende schade bij militaire veiligheidsoperaties.”

Corona en Oekraïne
Het boek stond al in de steigers in 2020 toen twee grote ontwikkelingen ervoor zorgden dat het aangepast moest worden: de corona pandemie en de enorme groei en aanwezigheid van de Black Lives Matter beweging. De Oekraïne oorlog was nog niet in zijn volle hevigheid losgebroken (hoewel Dombas en Krim al conflictgebieden waren) door de Russische inval en de vastgelopen poging naar Kyiv op te trekken. Je kan inmiddels een boek als dit met deze titel Feministische oplossingen om oorlog te beëindigenniet meer lezen zonder die oorlog in het achterhoofd. In 2023 kwam daar de Israëlische oorlog in Gaza nog bij. Hoewel het goed is die oorlogen mee te wegen, stamt het boek duidelijk uit een ander tijdperk. Het boek leest beter gemakkelijker als de lezer dat beseft. Zo niet dan kan het gevoel gaan overheersen dat je meer in handen wilt krijgen, terwijl het toch ook een rijk boek is.

Wat is oorlog
In het voorwoord wordt gewezen op het bestaan van andere oorlogen: Afghanistan, Jemen, Syrië, etc. Al snel ga je als lezer beseffen dat de grote oorlogen tussen staten buiten het land waar men woont of vandaan komt niet het onderwerp van het boek zijn. Sterker nog, menig schrijfster probeert juist afstand te nemen van oorlog als onderwerp dat gekoppeld is aan de machtspolitiek van staten. De vraag die in het boek voor ligt is: Wat zien we als oorlog? Het wordt breed ingevuld en moet anders benaderd worden aldus de schrijfsters. Maar tegelijkertijd laten de inleiders er geen misverstand over bestaan dat er geen eenduidige definitie of uitleg van oorlog wordt gegeven door de verschillende schrijfsters.

Het richt zich vooral op structurele zaken op een basaler terrein dan de internationale machtspolitiek. In de documentaire film Teken voor Verandering (deel van een zesdelige serie, die momenteel laat op de dinsdag bij de VRT wordt uitgezonden) is de Syrisch cartooniste Amany Al-Ali aan het woord. Ze leeft en werkt in de heftige situatie van oorlog, waar sirenes huilen, en angst en beperking het leven bepalen. Zij stelt in die situatie dat er nog een front is waar een gevecht woedt, daar waar gebruiken en tradities vrouwen knevelen (va. 15:33) en kleineren tot simpele zielen. Het zou een visie uit dit boek kunnen zijn waarin oorlog naar het persoonlijke en de positie van met name vrouwen wordt gehaald. Anderzijds stellen de tekeningen van Al-Ali de oorlog wel aan de kaak, maar het persoonlijke speelt daarnaast een even belangrijke rol.

In het boek wordt de vraag gesteld hoe geweld te voorkomen en beëindigen; en hoe kunnen feministen steun verlenen aan hen in oorlogszones en samenlevingen helpen te herstellen van dood en vernieling. Genoemde antwoorden zijn wijdlopig en behelzen economische hervormingen, ontwapening, gebruik van inheemse kennis, het bouwen van relaties tussen mensen en binnen gemeenschappen, het luisteren en verwerken van stemmen die naar een einde van de oorlog zoeken. Alles bij elkaar zitten er veel aanknopingspunten in voor het reageren op de oorlogen die de wereld nu teisteren. Verder valt op dat opmerkingen bij en kritiek op het ene hoofdstuk veelal worden ondervangen door de schrijfster van een ander hoofdstuk. .

Opdracht van formaat
Het boek heeft zowel een avant gardistische ongewone als een idealistische benadering. Het eerste in de uitbreiding en toepassing van concepten van wat oorlog zou zijn. Die benadering zet het begrip wat mij betreft eerder op de helling dan dat het 't versterkt. Het tweede is niet de internationale politieke verhoudingen als belangrijke factor beschrijven, maar het benadrukken van samenwerking, empathie, en relaties tussen mensen. Maar wapenbeheersing, diplomatie, onderhandelingen en staakt-het-vurens kunnen deel van een oplossing zijn bij het beëindigen van oorlogen. Ook bij die aanpak zijn inlevingsvermogen, kijken naar de effecten op alle betrokkenen, samenwerking e.d. noodzakelijk. Kortom veel van de methoden die in dit boek worden verwoord. Van een 'en en' aanpak behandelt dit boek vooral één kant.

Bovendien wordt de vorm die de inzet tegen oorlog krijgt niet tot nauwelijks benoemd, met in enkele hoofdstukken een minimale uitzondering. Maar veelal draait het verwoorden van (radicale) visies. Dat is ook een activiteit, en een begin naar meer, maar het in een handelingsperspectief omzetten is misschien wel het moeilijkste deel van de strijd tegen oorlog. Die stap is wel nodig als je een institutie als georganiseerd en structureel geweld aan wilt pakken. De genoemde trefwoorden patriarchaat, militarisme, kapitalisme zijn niet alleen woorden met een hoog abstractie niveau, het zijn ook woorden die veel macht in zich dragen. Hoe dring je die partijen opzij of hoe dwing je ze tot verandering? Door het hameren op de aanpak van vrouwenonderdrukking, racisme en verdelingsvraagstukken, is er wel sprake van grote groepen die bij activiteiten betrokken kunnen worden. Hoe die in beweging te krijgen is echter de vraag.

In het voorwoord staan al een aantal bedenkingen bij de feministische strijd voor vrede. Een betere representatie van vrouwen betekend geen wondermiddel tegen oorlog. De visie van de ene vrouw is niet die van de andere. Sterker nog het benadrukken van de onderdrukking van vrouwen kan ook gebruikt worden om de roep om oorlog te versterken, alsof dat dan, zoals in Afghanistan, de oplossing zou zijn.

Al in het voorwoord wordt gesteld dat het vertellen van verhalen ook ongemakkelijk kan zijn. Academici, onderzoekers en activisten, hebben bijvoorbeeld privileges. We zijn niet op de wereld om die te bejubelen. Het feminisme heeft zich ontwikkeld door ongewone en vooruitziende kaders voor analyse te geven. Het feminisme moet niet comfortabel zijn, maar laten zien dat oorlog zowel bij overwinning als verlies ellende produceert. Of zoals in een dichtregels aan het einde van dat voorwoorden:

War is itself a problem It isn't the solution to any problem; Today it will offer fire and blood, And deliver hunger and want tomorrow. ***

Jang to ḳhud hi ek maslaa hai, Jang kyaa maslon ka hal degi, Aag aur ḳhoon aaj baḳhshegī, bhookh aur ehtiyaaj kal degi.

Het bekende adagium is dat bij oorlog niemand wat te winnen heeft. Dat klinkt mooi. Maar is het ook zo? Uiteindelijk misschien, maar voor die tijd zijn er personen, bedrijven, en organisaties die garen spinnen bij oorlog en de voorbereiding ervan. Die partijen de wind uit het grootzeil nemen, is een opdracht van formaat. Het zijn onder andere feministen die laten zien dat er andere opties zijn om conflicten te verminderen en onder controle te krijgen. Sterker nog dat structurele stappen noodzakelijk zijn, om iedereen op deze wereld een volledige plek te geven.

Door de afkomst en benadering van de sch rijfsters belanden we in een aantal hoofdstukken in conflict of oorlogsituaties. Voor een Nederlandse is oorlog doorgaans een ver van mijn bed show geweest, zelf met de omvangrijke interrventie in Afghnaistan die gepaard ging met hevige gevechten, was dat geen deel van het bewustzijn in het dagelijks leven tussen de rivieren en achter de dijken van Nederland. Het was een klus voor militairen. Dat is vreemd. Door hier de visies van vrouwen van elders te lezen komt die wereld op een betrokken wijze binnen. Het boek vergroot daardoor je inlevingsvermogen.

Als oorlog tot ellende leidt dan laat dit boek zien voor wie dat zeker geldt. Dat het woord oorlog als een elastiek is uitgerekt heeft het voordeel dat het laat zien dat er nog veel meer conflicten zijn waar we ons om moeten bekommeren om zo'n wereld te bereiken. Het boek laat zien wat doorgaans niet te zien is. Los van mijn in deze bespreking verwerkte kanttekeningen zijn de voorgeschotelde visies een waardevolle bijdrage aan de strijd tegen oorlog. Die is nu nog meer nodig dan toen het boek geschreven werd.

Een uitgebreidere bespreking in twee delen vind je hier.

Noten:
* MacKenzie is professor in Canada op het gebied van gender studies. Wegner werkt als onderzoekster voor de Australische overheid en is deskundig op het gebied van internationale relaties en feministische methoden om gender, oorlog en militarisme te begrijpen.
De landen waar de auteurs werken zijn als volgt: Australië, 6; Canada, 3; India, 2; Schotland, 2; Israël, Kenia, Nieuw Zeeland, VS, Zuid-Afrika en Zweden (voorwoord), alle 1. In de tekst heb ik de namen vet gemaakt.
Het boek is te vinden onder deze link: https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/52008/external_content.pdf
** ‘So much of patriarchal political culture is sustained by the myth that war, like poverty, will always be with us. But as I read the grounded, energizing chapters of Mackenzie's and Wegner's engaging book, I realized that the unrealistic ones among us are actually those who perpetuate the myth of unending war’ - Cynthia Enloe.
*** Spelling in Hindi en vertaling naar het Engels uit het boek aangehouden. Hier een online versie van het hele gedicht door Kulliyat-e-Sahir Ludhianvi.